Thứ tư, ngày 18/07/2018 09:45:52 GMT+7 | lượt xem: 442

Người giữ hồn chiêng

Nếu thần linh đã giao cho ai đó một nhiệm vụ nào trong cuộc đời này thì nó sẽ bất chợt đến một cách ngẫu nhiên. Đó là điều mà ông Mơ Bon Ha Phăng, người Cil ở thôn 2, xã Đưng K’Nớ, huyện Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng, nói về duyên nợ làm công việc chỉnh chiêng của mình.

Mơ Bon Ha Phăng dùng hòn đá mài để điều chỉnh khi sự lệch âm của chiêng chỉ còn rất ít. Ảnh: Ngọc Ngà

Duyên nợ

Mơ Bon Ha Phăng đã ngoài năm mươi nhưng trông vẫn trẻ, khỏe như thanh niên. Không già cũng không đạo mạo, nhưng ông Ha Phăng được nhiều người ở Đưng K’Nớ tôn trọng như những người già có uy tín trong làng này, bởi đó là người cuối cùng ở nơi đây biết chỉnh chiêng.

Ha Phăng được truyền nghề chỉnh chiêng từ bố của mình - ông Cơ Liêng Ha Bang. Ngày ấy ông cụ Ha Bang nổi tiếng là người chỉnh chiêng giỏi. Ở xã Đưng K’Nớ, nhiều năm về trước hầu như nhà nào cũng có chiêng. Có nhà có tới hai bộ. Người Cil vẫn gọi bộ chiêng là đồng la. Ông Ha Bang không chỉ được người ở Đưng K’Nớ mà cả người trong Đầm Ròn, người ngoài Lạc Dương, người ở Tà Nung nhờ đi chỉnh chiêng, những lần đi như vậy có khi cả mấy ngày mới về.

Ngày đó đi chỉnh chiêng, ông Ha Bang thường mang theo cậu con trai Ha Phăng. Cả tuổi thơ theo cha rong ruổi khắp nơi nên dần dà kỹ năng nghe chiêng, hiểu chiêng và “chữa bệnh” cho chiêng cũng vì thế mà ngấm vào Ha Phăng một cách tự nhiên từng ngày, từng ngày một. Thời ấy người ta trả công cho người chỉnh chiêng bằng hiện vật. Với tay nghề giỏi như ông Ha Bang, bà con thường trả công bằng con heo ba gang (con heo đen có chiều dài bằng ba gang tay). Ha Phăng khi đó đã biết chỉnh chiêng nhưng chỉ phụ cha những lúc ông mệt hay bận rộn, còn trong đầu chàng trai trẻ ấy không hề nghĩ rằng rồi mình sẽ nối nghiệp cha.

Muốn đi cho biết đó biết đây nên Ha Phăng rời nhà đi làm ăn xa, chỉ đến năm 1987 khi ông Ha Bang qua đời, Ha Phăng mới quay về. Già Ha Bang không còn nữa, nhiều người lo lắng: “Biết tìm ai chỉnh bộ chiêng?”. Rồi người ta trông mong vào Ha Phăng. “Thấy người ta năn nỉ quá, mình đành nhận lời. Lấy bộ đồ nghề của ông già mình, và tất cả những gì mình đã được dạy để làm. Ban đầu cũng lo lắm, nhưng chỉnh xong thấy chiêng nó hòa hợp, rồi những người già cũng bảo chiêng hết bệnh rồi, thế là yên tâm”, ông Ha Phăng kể lại.

Cứ thế người này truyền tai người kia, người ta lại tới Đưng K’Nớ tìm người chỉnh chiêng, nhưng người ấy tên Ha Phăng chứ không phải Ha Bang như trước nữa. Bẵng cái đã gần 30 năm trôi qua kể từ ngày Ha Phăng chính thức làm nghề “giữ hồn chiêng” như một duyên nợ.

Để cho rừng còn vang tiếng chiêng

Nói Ha Phăng đi giữ hồn chiêng có lẽ không sai bởi nếu không có người chỉnh thì “chiêng đánh lên không có được cái hồn của rừng, của núi, của mặt trời, cây cỏ, của tâm hồn người Cil, và sẽ không thấu được tới yàng (ông trời)”. Theo ông Ha Phăng, người chỉnh chiêng mà không chỉnh thật chính xác, tiếng chiêng đánh lên không đúng sẽ là có tội với thần linh.

Chỉnh chiêng hiểu nôm na là làm cho những chiếc chiêng bị hư hỏng, lệch âm có được âm thanh chuẩn theo thang âm quy định của từng loại chiêng, của từng dân tộc. Theo kinh nghiệm của những người già ở Đưng K’Nớ, chiêng sử dụng lâu ngày hoặc để lâu quá không dùng tới thì chúng sẽ tự rút lại, khi đánh sẽ không vang lên đúng âm. Cũng có khi một bộ chiêng được ghép nối từ nhiều chiếc chiêng của nhiều bộ khác nhau nên âm thanh có thể bị lạc. Nếu không chỉnh cho chiếc chiêng đúng với âm thanh nguyên bản, cả dàn chiêng xem như đem “xếp xó”.

Với người Cil một bộ đồng la chuẩn là tiếng chiêng đồng điệu nhau, chuyển mượt mà qua các nhịp trong một bài chiêng. Chỉnh chiêng là công việc rất khó khăn đòi hỏi công sức, tâm huyết và tài năng thật sự. Bởi người chỉnh chiêng trước hết phải là người am hiểu về chiêng, đánh chiêng giỏi, nghe chiêng tốt để “bắt bệnh” chiêng. Bởi thế có thể rất nhiều người biết đánh chiêng nhưng chỉnh chiêng chỉ có một. “Ha Phăng là người duy nhất ở đây làm được mọi thứ với chiêng”, ông Phi Srỗn Ha Nràng, Phó bí thư Đảng ủy xã, quả quyết.

Nhà Ha Phăng cũng bình dị như những ngôi nhà khác ở thôn 2, xã Đưng K’Nớ. Đúng tâm hồn gắn bó với cỏ cây của người Cil, ở trước hiên nhà của Ha Phăng có hàng chục loại lan. Đôi ba giò đã đơm hoa, tỏa hương thơm ngát như kéo lại chút mát lành trong cái nắng giữa trời Đưng K’Nớ. Nói về công việc chỉnh chiêng, Ha Phăng bảo chỉnh chiêng cũng như chỉnh dây đàn, nếu không chỉnh, đánh sẽ không hay, không đúng. Cũng như cha mình, đồ nghề chỉnh chiêng của Ha Phăng đơn giản do ông tự làm lấy. Bộ đồ nghề gồm một công cụ gần giống với cái đục gỗ của người Kinh, có lưỡi dùng để cạo đi những nơi mặt đồng dày, một chiếc búa nhỏ dùng để gõ vào mặt hoặc vành chiêng đưa âm thanh về chuẩn, và một hòn đá mài để điều chỉnh khi sự lệch âm chỉ còn rất ít.

Tùy theo chiếc chiêng “bệnh” nặng hay nhẹ, cần kéo âm lên cao hay hạ xuống thấp mà Ha Phăng dùng dụng cụ và cường độ chỉnh thích hợp. Ha Phăng diễn giải: “Trước hết, phải dò coi chiêng như thế nào, mỏng dày ra sao, nếu hai chiêng còn “xa nhau” phải dùng đục để cạo xung quanh tâm của chiêng sau đó dùng búa gõ nhẹ cho phẳng. Tiếp tục so thử, nếu âm của hai cái đã về “gần nhau” thì dùng tới đá mài. Nếu chiêng còn cao thì dùng đá mài mài nhẹ xung quanh đồng la cho nó xuống thấp. Và ngược lại dùng đá mài mài nhẹ quanh tâm của đồng la tiếng chiêng sẽ cao lên. Sau đó lại tiếp tục thử nếu tiếng hai chiêng hòa hợp với nhau nghĩa là chiêng “hết bệnh”. Chỉnh phải êm tay, cạo đều nếu không sẽ dễ làm gãy chiêng…”.

Cách thức tưởng chừng như đơn giản nhưng phải là người có kỹ năng mới làm được. Có những bộ chiêng lệch cả sáu chiếc, Ha Phăng phải mất vài ngày mới chỉnh xong. Công việc cần nhiều kinh nghiệm, cần đôi tai thẩm âm thật tốt. Mỗi khi chỉnh chiêng phải cần ít nhất hai người cùng thử để so âm. Trên đôi bàn tay của Ha Phăng có nhiều vết chai sần cả trong lòng bàn tay và cả mép ngoài của hai bàn tay. Đó là những dấu ấn của hàng chục năm làm nghề chỉnh chiêng và đánh chiêng.

Một bài chiêng hay phải có một bộ đồng la chuẩn và người đánh chiêng thật am hiểu để có thể chuyển được khoảng 10 nhịp trong một bài chiêng. Già Long Dưng Ha Prum nói: “Ở Đưng K’Nớ bây giờ Ha Phăng là một trong những người giỏi đánh chiêng hiếm hoi, đánh được đủ tất cả các nhịp”. Già Ha Prum nhắc nhớ những nhịp chiêng thường có như Tờr iềr Nro (tiếng gà gáy), Tờr Ro Dà (tiếng suối chảy), Pek Tôr phun (tiếng nai kêu)… Ha Phăng không chỉ nghe chiêng tốt, chỉnh chiêng giỏi mà ông còn là người dạy đánh chiêng cho những người khác trong vùng.

Anh K’Vâng, hướng dẫn viên du lịch kỳ cựu của Công ty Trekker, cho biết công ty đã đầu tư để những người như ông Ha Phăng sưu tầm một bộ chiêng đầy đủ của người Cil xưa. Trekker đã gửi lại nó cho bà con nơi này, không mang chiêng về Sài Gòn, bởi “ở phố xá phồn hoa chiêng không lên được thành tiếng. Mọi thứ phải ở đúng vị trí của nó mới phát huy được hết giá trị. Chiêng phải đánh ở rừng và phải có những con người thật sự hiểu chiêng, chăm chiêng và chỉnh chiêng được như Ha Phăng thì tiếng chiêng mới vang lên với tất cả ý nghĩa của nó”. 

Ngọc Ngà

Nguồn: http://www.thesaigontimes.vn/

Ý kiến của bạn...

Tin khác